PISANI TRAGOVI ISLAMSKOG ORIJENTA U ARHIVSKIM I MUZEJSKIM FONDOVIMA CRNE GORE – OGLED IZ ISTORIJE KULTURE

Kamen, zid, drvo                   Levhe                                    METAL KERAMIKA                                            Rukopisi                        Tekstil

                                                                                              Jatagani    Pokućstvo, posuđe                                                                                         .

Autor: Dr Dragana Kujović

Osnovni pojam sa kojim se suočavamo u ovom radu je – arapsko slovo. Prema Eku, „znak je upravo što se može tumačiti“ i kada je znak jednom utemeljen, sasvim prirodno jednom postavljena funkcionalizacija može krenuti i ka jednom drugom semantičkom nivou koji obezbjeđuje konotacija. Između znaka i simbola se ne uspostavlja znak jednkosti. Određeni signum biće znak ili simbol u zavisnosti od njihove upotrebe. Latinična slova upotrijebljena u matematici predstavljaju simbole, ali onda kada se upotrijebe u kontekstu verbalne transkripcije postaju znaci sa utvrđenim fonetskim vrijednostima. Simbol je u neprekinutom dinamičkom procesu proširivanja, mijenjanja ili deformisanja svojih značenja, u zavisnosti od kompleksa sostvenih konotacija, prihvaćenih od strane onoga koji na taj način iskazuje odluku da poštuje određena pravila ili karakteristike nekog kulturnog identiteta. Što se kulturnog identiteta tiče, mogao bi biti najprije shvaćen kao odnos prema drugima, on određuje i razlikuje. Istorijski nastaje, razvija se u zavisnosti od kriterijuma koje određena grupa uspostavlja u odnosima sa drugim društvenim grupama

I

Porodični album je dobar primjer vizualnog arhiva u kojem možemo steći uvid u prošlost jedne porodice i njen uticaj na porodični život. Prvi sastvaljač albuma organizuje idealnu sliku porodice, ali sljedeći gledalac ima ista prava za uređivanje ovog materijala remeteći originalnu organizaciju. Kada gledamo slike u starom prodičnom albumu, suočavamo se sa procesom pamćenja u koje ulazimo vremenom i prostorom predstavljenim onim što posmatramo. Ovo je olakšano, ukoliko postoji prisnost sa sadržajem albuma i koherentnost njegove konstrukcije. Ali, sjećanje postaje problematično kada se slike posmatraju daleko od izvornog konteksta. U ovom izlaganju ćemo pokušati istražiti kako bi zbirka slika, ili fotografija muzejskih predmeta, koje potiču iz određenog muzeja i njen sadržaj, situirana u određenom vremenu i mjestu, i okupljenjena prema određenom temi, mogla pružiti nešto što liči obnovljenom sjećanju. U naučnoj literaturi, uopšteno govoreći, kolekcija se može definisati kao skup materijalnih ili nematerijalnih predmeta (radovi, artefakti, uzorci, arhivalije, svjedočenja i sl) koje su pojedinac ili institucija okupili, klasifikovali, izabrali, i sačuvali i obično je to prikazano manjem ili većem broju posjetilaca, u zavisnosti od privatnosti zbirke.¹ Ovi skupovi objekata moraju formirati (relativno) koherentnu i smislenu cjelinu, da bi bila imenovana kao kolekcija. Treba uzeti u obzir da zbirke treba sačuvati zbog njihove potencijalne vrijednosti kao primjere, referentni materijal, ili kao objekte estetske ili obrazovne važnosti. U muzejskom kontekstu, izložba se pojavljuje i kao sastavni dio procesa istraživanja i kao integralni element opštijeg komunikacijskog sistema, uključujući na primjer, naučne publikacije. Osim toga, posjetioci muzeja donose određena iskustva i stavove, i njihov karton kulturnog identiteta ima primarnu ulogu i u mentalnom i vizualnom prijemu, odnosno odgovoru na muzejsku postavku. Izložbe kao komunikacijski medij su proizvodi istraživanja, komuniciraju, edukuju i uzbuđuju um i čula. Izložbe imaju osnovne elemente pripovijedanja priče: one funkcionalizju objekte, bilo da su korišteni od strane ljudi ili preslikani iz prirodnog okruženja. Drugim riječima, predmeti u muzejima ili na izložbama su okupljeni kako bi vizuelni iskazi bili kombinovani za proizvodnju vizuelne naracije. Treba uzeti u obzir da izložbeni tekst nudi tumačenje različitih vizuelnih elemenata.

II

Naše znanje o prošlosti i događajima koji su se zbili predstavlja „izbor i stvaralački čin, a ne puko ponavljanje pukih događaja onako kako su se oni zbili“². U ovom izlaganju ćemo nastojati da sagledamo i izdvojimo muzeološki segment uvezan arapskim pismom kao zajedničkim elementom islamskog umjetničkog i zanatskog izraza. Prema jednom predstavljanju pozitivnog supstrata moguće muzeološke teorije ukazuje se na svojevrsnu analogiju između „muzeološke prakse i psihoanalitičke teorije“. Naime, jedna od grupa koje čine ljudsku zajednicu „uzdiže svoje pokretačke snage i postiže zadovoljenje slike o sebi koju ostavlja budućim naraštajima. Snaga te slike leži ne toliko u onome što prikazuje, već u onome što skriva.“³ Prema strukturalističkoj teoriji muzejski predmet je objašnjen u relaciji predmet:simbol, tako da u muzeološkom kontekstu svaki predmet predstavlja simbol, odnosno znak, i ima svoje značenje. Predmeti su izdvojeni iz stvarnog, prirodnog konteksta i premješteni u imaginarni muzejski svijet, gdje u novom kontekstu dobijaju i nova značenja. U radu Iva Maroevića Doprinos dr. A. Bauera razvitku muzeologije istaknut je Bauerov zaključak da je muzejski predmet objekat spoznaje, materijal koji sam po sebi ne nosi izvornu vrijednost, nego je sredstvo preko koga će posjetilac doći do spoznaje. Na taj način, u istorijskim muzejima predmeti nisu direktni nosioci sadržaja, oni su dokumenti za ilustraciju, tumači kao objekti i sredstvo preko kojih posjetioci dolaze do spoznaja o određenoj temi⁴. Ako lingvističku distinkciju jezik:govor prebacimo na informacijsku distinkciju kod:poruka, materijalna kultura predstavlja svojevrstan jezik – kod, tako da bi u tom slučaju predmeti u okviru nekog muzejskog fonda predstavljali govor materijalne kulture. Isto tako, „akumulirana građa za postavku predstavlja zapravo jedan jezik (kod), dok sama postavka predstavlja poruku (govor)“⁵ Autor izložbe sačinio je, zapravo, sintagmu iz sistema materijalne kulture, ukoliko smo saglasni da su izloženi predmeti ulančeni metonimijski simboli materijalne kulture, koja fizički ne može biti pokazana u svojoj sveukupnosti. Zato, prateći ovu logiku, Miloš Matić u svom radu Komunikacijska manipulacija izložbom zaključuje da, u stvari, cijela izložba može biti uzeta u obzir kao metonimijski simbol jedne stvarnosti ili njenog dijela. Ako je svojevremeno muzejski predmet bio izdvojen iz svog izvornog konteksta i pohranjen kao dio muzejskog fonda, ispravnim strukturisanjem izložbe moguće je predmet prividno vratiti u originalni kontekst.

U Zavičajnom  muzeju u Rožajama izdvojili smo nekoliko predmeta koji su obilježeni ispisom arapskim grafemima. Među njima posebno su zanimljive dvije čaše, reklo bi se istovjetne upotrebe, mjesta odakle su dospjele ili bivših vlasnika. Prema muzejskim opisima, oba predmeta su jednako imenovana, ali nisu opisana na isti način:  

1. Čaša, Rožaje, 19. v, od mesinga, u gornjem dijelu blago proširena. Čitavom površinom bogato ornamentisana.Stilizovana biljnim ornamentima. Pripadala porodici Zuka Kurtagića iz Rožaja;
2. Čaša, Rožaje, v, od metala, ravna, u gornjem dijelu blago proširena, pri obodu znatno oštećena. Bogato ukrašena, cijelom površinom stilizovana biljnom ornamentikom.

Pokušamo li da uočimo razliku između njih, biće to slično zabavnim zadacima za djecu, naslovljenim: „uoči razliku!“. Tako je na obje čaše vidljiv ispis na arapskom jeziku (مرحبا، ياسدي), ali o tome ne govore muzejski podaci. O mjestu zanatske izrade ovih čaša ne dobijamo informaciju i slika koju ovi predmeti skrivaju otvara prostor zanimljive komunikacije posjetioca-istraživača i rekonstrukcije ambijenta njihove upotrebe. Obje kao da su sa istog prostora donešene i upotrebljavane na isti način. Nažalost, za jednu od njih ubilježen je vlasnik, o drugoj ne znamo kako je dospjela u muzej. Muzejske zabilješke ove predmete samo djelimično smještaju u dio rožajskog etnografskog prostora, ali njihovim postojanjem u muzeju započinje diskurs prepoznavanja kulturnog ambijenta i svakodnevice u kojem su čaše iz neke od rožajskih kuća upotrebljavane. Komunikacija posjetioca-istraživača može krenuti u pravcu rekonstrukcije mjesta izrade zanatskih proizvoda od metala ili moguće trgovinske razmjene sa drugim krajevima odakle su predmeti mogli pronaći svoj put do domaćinstava u Rožajama. Pitanje je o čemu mogu pouzdano da govore ova dva predmeta? Bez odgovarajućeg istraživačkog postupka, upoređivanja sa etnografskim zbirkama u drugim muzejskim fondovima, sa odgovarajućim opisima i istorijom predmeta, teško da bismo predmetima mogli dati dimenziju vjerodostojnosti svjedočanstva kulturne prošlosti, budući da ostaju  izloženi kao nijemi sadržaj nekog nedovoljno sređenog antikvarnog prostora. U istraživanju, koliko i u životu, ne možemo predvidjeti i kontrolisati sve elemente koji mogu uticati na ishod određene situacije. Za kulture znamo da se uspostavljaju tako da formiraju kompresije (jezičke i slikovne, ali, prije svega, mentalne) koje se lako prenose i tako uspostavljaju svoj kulturni identitet. Kultura nameće određenu soluciju kao jedinu i redukcija solucija uspostavljena je u cilju uređenja života. Mreže prihvaćenih solucija čine identitet neke kulture. U slučaju rožajskih čaša mreža prihvaćenih solucija bila bi ona koja se tiče opštih karakteristika zanatskog umijeća orijentalno-islamske kulture ili specifičnih estetskih potreba konzumenata proizvoda ovog kulturnog obrasca. Uočavanjem  i definisanjem svega onoga što je po ovom ili onom kriteriju smještano po muzejskim zbirkama, prepoznatljivost i svrstanost ovih predmeta različite namjene mogla bi najprije biti okupljena oko njihovog, npr, zajedničkog imena: orijentalno-islamski. Od odrednice orijentalno-islamski možemo i dalje, i suziti njihovu odrednicu na najistaknutiju odrednicu materijalnog ispoljavanja ove kulture: uniformnost i ujednačenost zanatskog proizvoda i umjetničkog izraza. Ovim predmetima dužni smo dodati kulturološku vrijednost, budući da se u određenom kontekstu oko njih razvija socijalna mitologija koja doprinosi njihovom vrijednosnom rangiranju. Kazali smo da su predmeti zanatske ili umjetničke prirode, koji su korišteni na različitim prostorima orijentalno-islamskog ambijenta, karakteristični po ujednačenosti izrade i ukoliko su ukrašeni, korišten je opštevažeći jezik apstraktne dekoracije. Dekoracija se ponekad svodila na kaligrafski ispis uokviren ili prevučen preko geometrijskih ili floralnih ukrasa. Pisani trag na predmetima ostavljan je i kao bilješka o vlasniku ili autoru zanatske, odnosno umjetničke izrade. Pisana riječ nije samo bilježena i ukrašavana u knjigama različite sadržine, nego je čitamo ponekad izdvojenu i bez ornamenata, ponekad bogato ukrašenu i samu u ulozi ukrasa na metalu, staklu, kamenu, tekstilu. Zato jedan od mogućih, ali sigurnih, kriterija i vodiča u prepoznavanju i okupljanju svega onoga što svjedoči o dodiru ili životu prema orijentalnoislamskom obrascu trebalo bi da predstavlja arapski harf koji potpisuje osnovnu definiciju predmeta čvršće i vjerodostojnije od bilo koje muzejske zabilješke u inventarnim knjigama.

Ako je „jezik elementarno sredstvo iscrtavanja i očuvanja granica između pojedinih etničkih kolektiva“⁶, koju ulogu u našem slučaju dodijeliti arapskom ili nekom drugom klasičnom jeziku islamskog orijenta? Ranko Bugarski upozorava da treba razlikovati ulogu jezika kao obilježja identita od njegove funkcije kao nosioca kulture. U prvoj ulozi je relativno manje važan, ali je u drugoj od fundamentalnog značaja.⁷ Svoje simboličke vrijednosti jezik će zadržati i kada se njime prestanemo služiti kao sredstvom komunikacije. Tako identitesku skalu nerijetko prati i jezička: uz lokalni identitet ide i lokalni govor, uz nacionalni identitet nacionalni ili službeni jezik, uz nadnacionani neki od svjetskih jezika, dok će konfesionalni kod muslimana biti praćen arapskim, kod Jevreja hebrejskim jezikom⁸, kod baštinika zapadnoevropske kulture latinskim i starogrčkim, kod baštinika orijentalno-islamske kulture arapskim, persijskim i turskim jezikom. Odnos između jezika i kulture nije jednostavno uspostaviti. Ponekad jednu kulturu prati i jedan jezik, ponekad je to mnogo kompleksnije. U jednom istom organizmu orijentalno-islamske kulture dominantno učestvuju tri jezika koji pripadaju različitim i strukturno udaljenim jezičkim porodicama. Isto tako, posebnu ulogu u transmisiji jednog kulturnog sistema ima pismo. Pismom bilježimo kulturne vrijednosti povezane sa zajedničkim pamćenjem i etnokulturnim identitetom. Koncept baštine definiše se kao koncept kultivacije pamćenja putem koga se prenosi nasljeđe, dok je teorija baštine uspostavljena kao nauka o pamćenju nužnom za opstanak identiteta. Pojmovi baštine i nasljeđa mogu biti predmet zloupotrebe, jer se na tim osnovama oblikuju ili izmišljaju identiteti. Ako pođemo od Solterdijkovog zapažanja da je kultura umješnost da se svjesno radi na uspostavljanju oaza, tj. na izgradnji onoga što jedno drugom odgovara⁹, možemo reći da se u procesu izdvajanja i usklađivanja prepoznaje odnos između baštine i kulture. Kulturu sačinjavaju različiti nosioci nasljeđa, da bi mehanizmi usklađivanja i izbora  bili obuhvaćeni pojmom ‘baština’, odnosno umijeća pamćenja. Drugim riječima, dobra kao nosioci nasljeđa objedinjuju se mehanizmima umijeća pamćenja u usaglašenu cjelinu koju nazivamo kultura. Na ovaj način, dakle ukoliko ne stavimo znak jednakosti između baštine i nasljeđa, u okviru jednog sistema baštine mogu biti objedinjena različita nasljeđa koja nisu nužno i komaptibilna¹⁰.

Identitet bošnjačko-muslimanskog nasljeđa, odnosno identiteta, najčešće se izjednačuje sa odrednicom „orijentalno-islamski“. Uzećemo u obzir da su baštinici i stvaraoci orijentalnoislamske kulture na prostoru Crne Gore i šire na balkanskom prostoru muslimani i da je to, ukoliko je riječ o nasljeđu, zapravo, uslovno rečeno, osmansko nasljeđe, koje niti je u potpunosti islamsko, jer je oblikovano prema uticajima lokalne kulturne morfologije, niti umrtvljena tvorevina minulih vremena osmanske i postosmanske istorije na ovim prostorima. Iako kultura islamskog istoka ima svoje geografske pododrednice i prepoznatljiva je kao jedno prezime svih svojih lokalnih imena, odrednica „bošnjačko-muslimanski“ predstavlja precizno upućivanje na sasvim konkretan značenjski okvir.¹¹ Tu imamo u vidu kulturna dostignuća za koja odrednica orijentalno, islamski, osmanski ili orijentalno-islamski nije uvijek ni dovoljan, niti u suštini  sasvim pripadajući atribut. Ako govorimo o orijentalno-islamskom pisanom nasljeđu, religijski predznak je obavezan, jer slijedi duhovna dostignuća, sadržaje, znanja i estetske standarde islamskog istoka. Taj predznak je donekle neutralan, jer orijentlano-islamskom ili samo islamskom pisanom građom nazivamo i onu nastalu u Iraku, Egiptu, Turskoj, Iranu i sl, kao i sve ono što je od ove građe pohranjeno u bibliotekama širom Evrope. Sve to, možda, pripada ukupnoj svjetskoj baštini orijentalno-islamskog pisanog blaga, koje može biti procjenjivano po nekoj još uvijek nepostojećoj univerzalnoj tablici opštih standarda,  ali ono koje je nastalo i preteklo na evropskom tlu određuje kulturni identitet tog prostora i na taj način mu neodvojivo pripada, koliko i druga neorijentalna kulturna zaostavština. Smatramo da njegova vrijednost može svakako biti određivana u odnosu na ostala dostignuća na svjetskom nivou, ali ono što bi se uslovno moglo nazvati njegovim ‘lokalnim’ značajem, definiše se jedino kontekstom svega onoga što nazivamo kulturna posebnost zajednice ili prostora koji ga baštini.

Potreba bilježenja vjerske tradicije, filoloških tekstova ili onih namijenjenih prosvjećivanju svoj odraz u orijentalno-islamskoj kulturi je imala u posebnom odnosu prema pisanoj riječi. Kur’an je sveta knjiga islamske religije. Jezik Kur’ana je arapski jezik i istovremeno prvi i osnovni medij islamske civilizacije. Kur’an i poruka sadržana u njemu imali su neprikosnoveno mjesto i važnost u duhovnom i svakodnevnom životu islamskog društva. Kaligrafsko bilježenje Božje objave bio je uzvišeni i cijenjeni umjetnički zadatak. Ukoliko je kao riječ na nekom od klasičnih jezika islamskog orijenta bila praktikovana u zemljama u kojima se tim jezicima nije govorilo, pisana riječ bila je znak pripadanja islamskom svijetu. Ukoliko predmete definisane arapskim ispisom izdvojimo, dobijamo cjelinu koju nije kreirao slučaj, ime vlasnika ili darodavca, budući da njeni elementi imaju međusobno uspostavljenu jasnu vezu. Na taj način, odbranjeni od svoje sporadičnosti, nedovoljno ubjedljive vrijednosti i autentičnosti, pretvaraju se u zaseban i nimalo zanemarljiv kulturološki diskurs. Naravno, arapski harf nikako ne zatvara krug koji opisuje, ali ga zasigurno imenuje. Predmeti iz crnogorskih muzejskih zbirki izdvojeni slijedom traga arapskog, odnosno osmanskog, ispisa, zasigurno su dio “albuma” jednog kulturnog pamćenja. Arapski harf predstavlja vezivnu nit koja spaja i oživljava orijentalno-islamski ukras na predmetima ili ih upućuje na njihovog vlasnika, odnosno autora izrade. Ako znamo da je ujednačeni i očekivani stil zanatskog ili umjetničkog proizvoda u okvirima orijentalno-islamskog obrasca naizgled obesmislio traganje za značajem autorskog imena i potpisa, tvrdimo da je urezani, utkani, perom otisnuti ispis stvarni i sigurni trag prepoznavanja i imenovanja muzealije ovog kulturnog obraca. U muzejskim fondovima i privatnim zbirkama Crne Gore mogu biti izdvojeni jednako metalni, keramički i tekstilni predmeti sa arapskim ispisom, ispisi na staklu, zidovima i kamenu, i na kraju, rukopisi – izvorna sredina harfa, iluminirani ili značajni, zbog svoje viševjekovne starosti i ljepote ispisa. Arapsko slovo bilježilo je jezik lokalnog stanovništva ili je reprezent specifičnog izraza orijentalnoislamske pismenosti. I ne samo to, arapsko pismo je očigledna transmisija posebnog i na taj način sasvim prepoznatljivog kulturnog sistema

• Key Concepts of Museology, Edited by André Desvallées and François Mairesse, Armand Colin, 2010, 26
• Đuro Šušnjić, Nedovršen razgovor, Beograd, Čigoja štampa, 2008, str. 194
• Jorge Glusberg, „Hladni“ i „vrući“ muzeji – k muzeološkoj kirtici, Muzejski dokumentacioni centar, Zagreb, Muzeologija, 23/1983, str. 11
• Ivo Maroević, ibid, Muzeologija 31, str. 25-29, 25
• Miloš Matić, Komunikacijska manipulacija izložbom, Glasnik Etnografskog muzeja, 70/2006, 61-70, str. 67
• Ranko Bugarski, Jezik i kultura, Beograd, 2005, 71
• ibidem
• Ibid, 74
• Peter Solterdijk, „Pariski aforizmi o racionalnosti“, u: Filozofija u vremenu, urednik: Abdulah Šarčević, Sarajevo: Veselin Masleša, 1991, 102-117, 103
• Milan Popadić, „Kulturno nasleđe – ogled iz filozofije baštine“, Etnološko-antropološke sveske 15, 2010, 11-22, 9
• Darko Tanasković, Islamsko u književnosti i kulturi balkanskih naroda, djelimično izmijenjeni tekst saopštenja podnijetog na naučnom skupu Verska istorija islama na Balkanu (Gazzada, 5—9. Septembra 2006). http://veraznanjemir.bos.rs/inicijative–za–pomirenje/30/2013/01/15/tekstovi–sa–projekta–starel_darko–tanaskovic_–islamsko–u–knjizevnosti–i–kulturi–balkanskih–html, očitano 17.11.2014